ارتودنسی
ارتودنسی یکی از تخصصهای دندانپزشکی است که به منظور مرتب و ردیف کردن دندانها و هماهنگ نمودن فک‌ها به کار برده میشود لذا هرگاه اندازه فک با دندانها مطابقت نداشته باشد و باعث گردد دندانها از نظم طبیعی خارج گشته و دچار بی‌نظمی شوند و یا بین آنها فاصله بوجود آید و یا نیز ارتباط دو فک با یکدیگر بهم خورده و عقب تر یا جلوتر قرار گیرند. می‌توان با ارتودنسی تمام این ناهنجاریها را درمان کرد و در موارد خاصی نیز از جراحی همراه با ارتودنسی استفاده نمود.
تقسیم بندی روابط فک
در دندانپزشکی به نحوه جفت شدن دندانها برروی یکدیگر اکلوژن گفته میشود و یکی از مهم ترین مسائلی است که یک دندانپزشک هنگام انجام هر ترمیم و یا بازسازی یک یا چند دندان به آن توجه می‌نماید. اکلوژن درارتودنسی ،پروتز ، ترمیمی و سایر رشته‌های دندانپزشکی از اهمیت به سزائی برخوردار است.
نحوه جفت شدن طبیعی دندانها به گونهای است که برجستگی‌های دندانهای بالا در فرورفتگی‌های دندانهای فک پائین و برجستگی‌های دندانهای پائین در فرورفتگی‌های دندانهای بالا قرار می‌گیرد. دندانهای بالا همیشه مقداری جلوتر و بیرون‌تر از دندانهای پائین قرار می‌گیرند و دندان های جلو‌ی بالا مقداری از تاج دندانهای پائین را می‌پوشانند.
اما در همه افراد اکلوژن نرمال وجود ندارد و به اصطلاح دندانپزشکی دچار مال‌اکلوژن هستند .در دندانپزشکی انواع اکلوژن را دسته بندی کرده‌اند.
کلاس یک CLASS I
در این حالت روابط فک ها نسبت به یکدیگر در موقعیت صحیح و طبیعی قراردارد. به عبارت دیگر به افرادی گفته میشود که اکلوژن طبیعی دارند.
کلاس دو CLASS II
در این حالت فک بالا نسبت به فک پایین جلوتر می‌باشد که این در اثر رشد بیش از حد فک بالا و یا رشد ناکافی فک پایین اتفاق می‌افتد.
کلاس سه CLASS III
در این حالت فک پایین نسبت به فک بالا جلوتر می‌باشد که این در اثر رشد بیش از حد فک پایین و یا رشد ناکافی فک بالا اتفاق می‌افتد.
نکته۱: به ناهنجاری کلاس ۲ و ۳ مال اکلوژن می گویند.
نکته۲ : باید دانست افرادی که در هریک از این دسته‌ها قرار گرفته‌اند ممکن است دارای مشکلات دیگری نیز در اکلوژن خود از قبیل درهمی دندانها ، کمبود فاصله دندانهای بالا و پایین و … باشند.
نکته۳ : ناهنجاریهای کلاس دو و سه در سنین پایین که رشد فکی ادامه دارد با ارتودنسی قابل درمان می باشد ولی در سنین بالا با ارتودنسی و جراحی Orthosurgery قابل درمان می باشند.
نکته۴ : درمان نشدن مال اکلوژن باعث مشکلات در مفصل گیجگاهی فکی،پوسیدگی بیش از اندازه دندان ها و مشکلات لثه می شود.
ناهنجاریهای متداول ارتودنسی
کراودینگ Crowding
در این حالت نامرتبی و شلوغی دندانها را شاهد هستیم که شایعترین نوع ناهنجاری دندانی می‌باشد. نامرتبی دندانها علاوه بر اینکه مشکلات زیبایی برای بیمار ایجاد می کند، از نظر بهداشتی به علت تمیز نشدن دندانها باعث ایجاد پوسیدگی و یا ایجاد جرم و مشکلات لثه‌ای می شود.
اُپن بایت Open Bite
در حالت نرمال دندانهای قدامی فک بالا ۲ الی ۳ میلی متر از دندانهای فک پایین را از نظر عمودی می پوشانند در این ناهنجاری دندانهای خلفی به هم میرسد ولی بین دندانهای قدامی( جلویی) فاصله وجود دارد. به عبارت دیگر عدم هم پوشانی دندانهای قدامی از نظر بعد عمودی را اپن بایت قدامی می گویند. البته نوعی از این ناهنجاری را به تعداد کمتر در دندانهای خلفی نیز دیده میشود که دندانهای قدامی به هم می‌رسند ولی دندانهای خلفی از نظر بُعد عمودی با یکدیگر فاصله دارند که این ناهنجاری را اپن بایت خلفی می گویند.
دیپ بایت Deep Bite
در این حالت دندانها قدامی بالا بیش از حد نرمال(۲ الی ۳ میلیمتر) دندانهای قدامی پایین را می پوشانند این باعث می شود حتی گاهی دندانهای قدامی پایین به سقف دهان ضربه بزند.
کراس بایت Cross Bite
در حالت طبیعی فک بالا، فک پایین را می پوشاند به حالتی که دندانهای فک بالا در داخل دندانهای فک پایین قرار گیرد کراس بایت می گویند که می تواند در ناحیه قدامی و یا خلفی اتفاق بیافتد و در ناحیه خلفی میتواند یکطرفه و یا دو طرفه باشد.
اورجت Overjet Increased
در شرایط نرمال دندانهای قدامی بالا باید ۲ میلیمتر جلوتر از دندانهای فک پایین قرارگیرند.در صورتی که دنداهای فک بالا بیشتر از ۲ میلیمتر از دندانهای فک پایین فاصله داشته باشند اصطلاحا گفته می شود بیمار دارای اورجت افزایش یافته است.
غیبت دندانی Missing
فقدان یک یا چند دندان را Missing دندانی می گویند که میتواند به صورت مادرزادی و یا بر اثر حادثه اتفاق بیافتد.
مطابق تصویر یک بیمار میبینید که به صورت مادرزادی فاقد دو دندان لترال فک بالا بوده است و با گذشت زمان دندانهای حاضر جای دندانهای خالی را پر کرده است اما همین امر باعث شده است در بین تمامی دندانهای جلو فضا ایجاد شود. این بیمار بدون استفاده از ایمپلنت و با روش بستن فضا space closure درمان شده است.
دندان اضافی Supernumerary
در بعضی موارد بیمار ممکن است یک یا چند دندان اضافی در فک داشته باشدکه اصطلاحاً به آن دندان Supernumerary می گویند . بیماران معمولا دارای تنها یک دندان اضافه می باشند اما در برخی موارد ممکن است چندین دندان اضافه داشته باشند که در این صورت به آن Hyperdontia می گویند. از آنجایی که دندان اضافه میتواند باعث تداخل در رویش سایر دندانها گردد می بایست آن را از دهان خارج کرد و در صورت نیاز نامرتبی و یا فواصل دندانها را با ارتودنسی اصلاح نمود. شایعترین دندان اضافه، دندانی است که در ناحیه قدامی فک بالا روئیده می‌شودکه به آن مزیودنس Mesiodens می‌گویند
نا هماهنگی خط وسط دندانها Midline
خط میانی قوس دندانهای بالا و پایین را میدلاین می گویند در حالت طبیعی بایستی میدلاین فک بالا و پایین با خط میانی صورت منطبق باشند کشیدن زود هنگام و یکطرفه دندانهای شیری و دائمی ویا انحراف فک از علل ایجاد ناهماهنگی Midline می باشد.
وجود فاصله در بین دندانها Generalized spacing
در این نوع ناهنجاری سایز دندانها کوچک و سایز فک بزرگ می باشد و به دلیل فضای اضافه موجود در قوس فکی, بین دندانها فاصله می افتد.
درمانهای ارتودنسی
معمولا با روش های زیر صورت می پذیرد:
روش متحرک
در این روش پلاک یا پلاکهائی ساخته شده و در دهان بیمار قرارداده می شوند که بر حسب نوع درمان، اجزای مختلفی روی آنها تعبیه شده و اعمال مختلفی انجام می دهند (عقب و جلو بردن فک ها، بالاو پائین بردن و تو یا بیرون آوردن دندانها) این پلاکها ثابت نبوده و قابل خارج کردن از دهان بیمار می باشند.
دستگاههای فانکشنال ارتودنسی (Functional Appliance)
دستگاههای متحرکی است که از آن برای درمان مال اکلوژن خصوصا کلاس۲ استفاده می نمایند. در تصاویر زیر یک دستگاه فانکشنال می ببینید که بوسیله آن یک بیمار کلاس۲ درمان گردیده است.
روش ثابت Fix
این روش با استفاده از براکت ارتودنسی انجام می پذیرد. براکت های ارتودنسی به شکل نگین های ریزی روی سطوح دندان چسبیده و با سیم هائی به هم وصل میشوند .درمان ارتودنسی ثابت در موارد پیشرفته ناهنجاریها تجویز می گردد و مدت زمان طولانی‌تری نیز در دهان باقی می ماند. در مواردی که ناهنجاری شدید باشد و مشکل از استخوان فکین باشد، می توان علاوه بر ارتودنسی ثابت، از جراحی فک نیز برای اصلاح ناهنجاری کمک گرفت.
نکته ۱: درمان ارتودنسی ممکن است روی یک فک یا هردو فک صورت گیرد.
نکته ۲: معمولا قبل از درمان ارتودنسی کستهای تشخیصی ، OPG، سفالوگرافی و فوتوگرافی (عکس) از بیمار در حالتهای مختلف تهیه میشود و در درمان مورد استفاده قرار می گیرد.
جراحی ارتوسرجری
بسیاری از مشکلات ارتودنسی به تنهایی و بدون جراحی فک قابل درمان است ولی در هنگامی که ناهنجاری شدیدی در فک وجود داشته باشد و یا بعیارتی، عدم هماهنگی ابعاد اجزای استخوانی و اسکلتالی صورت وجود داشته باشد و یا بیمار در سن مناسب مراجعه ننماید ممکن است نیازمند جراحی فک و صورت باشد. به عبارت دیگر بیمار نیاز به ارتودنسی و جراحی فک با هم دارد و درمان ارتودنسی پیش نیاز جراحی فک می باشد. برخی از این مشکلات که اگر بیمار در سن مناسب مراجعه نکند، نیاز به جراحی فک پیدا می‌کند، شامل موارد زیر است:
- جلو بودن فک پایین
- عقب بودن شدید فک پایین
- عدم وجود چانه
- انحراف فک پایین
- انحراف فک بالا
- تنگی شدید فک بالا
- مشاهده شدن لثه به مقدار زیاد هنگام لبخند زدن
- نقایص و سندرم های مادزادی
- عوارض ناشی از ضربه به فک وصورت
فضا نگهدار
از دست دادن زود هنگام دندانهای شیری می تواند سبب نا مرتب شدن و تغییر رابطه صحیح و یا باعث شلوغی و روی هم قرار گرفتن دندانهای دائمی شود . جهت پیشگیری از این مشکلات، فضای دندان از دست رفته شیری با وسایل نگهدارنده فضا (ثابت یا متحرک) که توسط دندانپزشک اطفال پیشنهاد می شود، حفظ می گردد.
نکته۱: اولین دندان دائمی (دندان شماره ۶) کودک در انتهای دندانهای شیری در سن حدود شش سالگی رویش پیدا می کند که والدین اغلب آنرا با دندان شیری اشتباه می گیرند.
دستگاه عادت شکن
گاهی کودک دارای عادات دهانی مداوم و غلط مانند مکیدن انگشت می باشد و یا در مواردی مشاهده می شود که زبان را در بین دندانهای قدامی می برد و این دندانها در حالت عادی بهم نمی رسند ادامه یافتن این عادات میتواند منجر به ایجاد برخی تغییرات دندانی و فکی شود یکی از راههای جلوگیری از مکیدن انگشت و پستانک و قراردادن زبان در بین دندانها، استفاده از پلاک‌های عادت شکن می باشد در این روش وسیله‌ای ثابت در دهان کودک قرار می‌گیرد که هم بطور فیزیکی مانع انجام عادت شده و لذت مکیدن را از بین می‌برد و هم به عنوان یک یادآور عمل می‌کند. جهت ترک کامل عادت، معمولا این وسایل باید حداقل بمدت شش ماه استفاده شوند.
ارتودنسی
ارتودنسی یکی از تخصصهای دندانپزشکی است که به منظور مرتب و ردیف کردن دندانها و هماهنگ نمودن فک‌ها به کار برده میشود لذا هرگاه اندازه فک با دندانها مطابقت نداشته باشد و باعث گردد دندانها از نظم طبیعی خارج گشته و دچار بی‌نظمی شوند و یا بین آنها فاصله بوجود آید و یا نیز ارتباط دو فک با یکدیگر بهم خورده و عقب تر یا جلوتر قرار گیرند. می‌توان با ارتودنسی تمام این ناهنجاریها را درمان کرد و در موارد خاصی نیز از جراحی همراه با ارتودنسی استفاده نمود.
تقسیم بندی روابط فک
در دندانپزشکی به نحوه جفت شدن دندانها برروی یکدیگر اکلوژن گفته میشود و یکی از مهم ترین مسائلی است که یک دندانپزشک هنگام انجام هر ترمیم و یا بازسازی یک یا چند دندان به آن توجه می‌نماید. اکلوژن درارتودنسی ،پروتز ، ترمیمی و سایر رشته‌های دندانپزشکی از اهمیت به سزائی برخوردار است.
نحوه جفت شدن طبیعی دندانها به گونهای است که برجستگی‌های دندانهای بالا در فرورفتگی‌های دندانهای فک پائین و برجستگی‌های دندانهای پائین در فرورفتگی‌های دندانهای بالا قرار می‌گیرد. دندانهای بالا همیشه مقداری جلوتر و بیرون‌تر از دندانهای پائین قرار می‌گیرند و دندان های جلو‌ی بالا مقداری از تاج دندانهای پائین را می‌پوشانند.
اما در همه افراد اکلوژن نرمال وجود ندارد و به اصطلاح دندانپزشکی دچار مال‌اکلوژن هستند .در دندانپزشکی انواع اکلوژن را دسته بندی کرده‌اند.
کلاس یک CLASS I
در این حالت روابط فک ها نسبت به یکدیگر در موقعیت صحیح و طبیعی قراردارد. به عبارت دیگر به افرادی گفته میشود که اکلوژن طبیعی دارند.
کلاس دو CLASS II
در این حالت فک بالا نسبت به فک پایین جلوتر می‌باشد که این در اثر رشد بیش از حد فک بالا و یا رشد ناکافی فک پایین اتفاق می‌افتد.
کلاس سه CLASS III
در این حالت فک پایین نسبت به فک بالا جلوتر می‌باشد که این در اثر رشد بیش از حد فک پایین و یا رشد ناکافی فک بالا اتفاق می‌افتد.
نکته۱: به ناهنجاری کلاس ۲ و ۳ مال اکلوژن می گویند.
نکته۲ : باید دانست افرادی که در هریک از این دسته‌ها قرار گرفته‌اند ممکن است دارای مشکلات دیگری نیز در اکلوژن خود از قبیل درهمی دندانها ، کمبود فاصله دندانهای بالا و پایین و … باشند.
نکته۳ : ناهنجاریهای کلاس دو و سه در سنین پایین که رشد فکی ادامه دارد با ارتودنسی قابل درمان می باشد ولی در سنین بالا با ارتودنسی و جراحی Orthosurgery قابل درمان می باشند.
نکته۴ : درمان نشدن مال اکلوژن باعث مشکلات در مفصل گیجگاهی فکی،پوسیدگی بیش از اندازه دندان ها و مشکلات لثه می شود.
ناهنجاریهای متداول ارتودنسی
کراودینگ Crowding
در این حالت نامرتبی و شلوغی دندانها را شاهد هستیم که شایعترین نوع ناهنجاری دندانی می‌باشد. نامرتبی دندانها علاوه بر اینکه مشکلات زیبایی برای بیمار ایجاد می کند، از نظر بهداشتی به علت تمیز نشدن دندانها باعث ایجاد پوسیدگی و یا ایجاد جرم و مشکلات لثه‌ای می شود.
اُپن بایت Open Bite
در حالت نرمال دندانهای قدامی فک بالا ۲ الی ۳ میلی متر از دندانهای فک پایین را از نظر عمودی می پوشانند در این ناهنجاری دندانهای خلفی به هم میرسد ولی بین دندانهای قدامی( جلویی) فاصله وجود دارد. به عبارت دیگر عدم هم پوشانی دندانهای قدامی از نظر بعد عمودی را اپن بایت قدامی می گویند. البته نوعی از این ناهنجاری را به تعداد کمتر در دندانهای خلفی نیز دیده میشود که دندانهای قدامی به هم می‌رسند ولی دندانهای خلفی از نظر بُعد عمودی با یکدیگر فاصله دارند که این ناهنجاری را اپن بایت خلفی می گویند.
دیپ بایت Deep Bite
در این حالت دندانها قدامی بالا بیش از حد نرمال(۲ الی ۳ میلیمتر) دندانهای قدامی پایین را می پوشانند این باعث می شود حتی گاهی دندانهای قدامی پایین به سقف دهان ضربه بزند.
کراس بایت Cross Bite
در حالت طبیعی فک بالا، فک پایین را می پوشاند به حالتی که دندانهای فک بالا در داخل دندانهای فک پایین قرار گیرد کراس بایت می گویند که می تواند در ناحیه قدامی و یا خلفی اتفاق بیافتد و در ناحیه خلفی میتواند یکطرفه و یا دو طرفه باشد.
اورجت Overjet Increased
در شرایط نرمال دندانهای قدامی بالا باید ۲ میلیمتر جلوتر از دندانهای فک پایین قرارگیرند.در صورتی که دنداهای فک بالا بیشتر از ۲ میلیمتر از دندانهای فک پایین فاصله داشته باشند اصطلاحا گفته می شود بیمار دارای اورجت افزایش یافته است.
غیبت دندانی Missing
فقدان یک یا چند دندان را Missing دندانی می گویند که میتواند به صورت مادرزادی و یا بر اثر حادثه اتفاق بیافتد.
مطابق تصویر یک بیمار میبینید که به صورت مادرزادی فاقد دو دندان لترال فک بالا بوده است و با گذشت زمان دندانهای حاضر جای دندانهای خالی را پر کرده است اما همین امر باعث شده است در بین تمامی دندانهای جلو فضا ایجاد شود. این بیمار بدون استفاده از ایمپلنت و با روش بستن فضا space closure درمان شده است.
دندان اضافی Supernumerary
در بعضی موارد بیمار ممکن است یک یا چند دندان اضافی در فک داشته باشدکه اصطلاحاً به آن دندان Supernumerary می گویند . بیماران معمولا دارای تنها یک دندان اضافه می باشند اما در برخی موارد ممکن است چندین دندان اضافه داشته باشند که در این صورت به آن Hyperdontia می گویند. از آنجایی که دندان اضافه میتواند باعث تداخل در رویش سایر دندانها گردد می بایست آن را از دهان خارج کرد و در صورت نیاز نامرتبی و یا فواصل دندانها را با ارتودنسی اصلاح نمود. شایعترین دندان اضافه، دندانی است که در ناحیه قدامی فک بالا روئیده می‌شودکه به آن مزیودنس Mesiodens می‌گویند
نا هماهنگی خط وسط دندانها Midline
خط میانی قوس دندانهای بالا و پایین را میدلاین می گویند در حالت طبیعی بایستی میدلاین فک بالا و پایین با خط میانی صورت منطبق باشند کشیدن زود هنگام و یکطرفه دندانهای شیری و دائمی ویا انحراف فک از علل ایجاد ناهماهنگی Midline می باشد.
وجود فاصله در بین دندانها Generalized spacing
در این نوع ناهنجاری سایز دندانها کوچک و سایز فک بزرگ می باشد و به دلیل فضای اضافه موجود در قوس فکی, بین دندانها فاصله می افتد.
درمانهای ارتودنسی
معمولا با روش های زیر صورت می پذیرد:
روش متحرک
در این روش پلاک یا پلاکهائی ساخته شده و در دهان بیمار قرارداده می شوند که بر حسب نوع درمان، اجزای مختلفی روی آنها تعبیه شده و اعمال مختلفی انجام می دهند (عقب و جلو بردن فک ها، بالاو پائین بردن و تو یا بیرون آوردن دندانها) این پلاکها ثابت نبوده و قابل خارج کردن از دهان بیمار می باشند.
دستگاههای فانکشنال ارتودنسی (Functional Appliance)
دستگاههای متحرکی است که از آن برای درمان مال اکلوژن خصوصا کلاس۲ استفاده می نمایند. در تصاویر زیر یک دستگاه فانکشنال می ببینید که بوسیله آن یک بیمار کلاس۲ درمان گردیده است.
روش ثابت Fix
این روش با استفاده از براکت ارتودنسی انجام می پذیرد. براکت های ارتودنسی به شکل نگین های ریزی روی سطوح دندان چسبیده و با سیم هائی به هم وصل میشوند .درمان ارتودنسی ثابت در موارد پیشرفته ناهنجاریها تجویز می گردد و مدت زمان طولانی‌تری نیز در دهان باقی می ماند. در مواردی که ناهنجاری شدید باشد و مشکل از استخوان فکین باشد، می توان علاوه بر ارتودنسی ثابت، از جراحی فک نیز برای اصلاح ناهنجاری کمک گرفت.
نکته ۱: درمان ارتودنسی ممکن است روی یک فک یا هردو فک صورت گیرد.
نکته ۲: معمولا قبل از درمان ارتودنسی کستهای تشخیصی ، OPG، سفالوگرافی و فوتوگرافی (عکس) از بیمار در حالتهای مختلف تهیه میشود و در درمان مورد استفاده قرار می گیرد.
جراحی ارتوسرجری
بسیاری از مشکلات ارتودنسی به تنهایی و بدون جراحی فک قابل درمان است ولی در هنگامی که ناهنجاری شدیدی در فک وجود داشته باشد و یا بعیارتی، عدم هماهنگی ابعاد اجزای استخوانی و اسکلتالی صورت وجود داشته باشد و یا بیمار در سن مناسب مراجعه ننماید ممکن است نیازمند جراحی فک و صورت باشد. به عبارت دیگر بیمار نیاز به ارتودنسی و جراحی فک با هم دارد و درمان ارتودنسی پیش نیاز جراحی فک می باشد. برخی از این مشکلات که اگر بیمار در سن مناسب مراجعه نکند، نیاز به جراحی فک پیدا می‌کند، شامل موارد زیر است:
- جلو بودن فک پایین
- عقب بودن شدید فک پایین
- عدم وجود چانه
- انحراف فک پایین
- انحراف فک بالا
- تنگی شدید فک بالا
- مشاهده شدن لثه به مقدار زیاد هنگام لبخند زدن
- نقایص و سندرم های مادزادی
- عوارض ناشی از ضربه به فک وصورت
فضا نگهدار
از دست دادن زود هنگام دندانهای شیری می تواند سبب نا مرتب شدن و تغییر رابطه صحیح و یا باعث شلوغی و روی هم قرار گرفتن دندانهای دائمی شود . جهت پیشگیری از این مشکلات، فضای دندان از دست رفته شیری با وسایل نگهدارنده فضا (ثابت یا متحرک) که توسط دندانپزشک اطفال پیشنهاد می شود، حفظ می گردد.
نکته۱: اولین دندان دائمی (دندان شماره ۶) کودک در انتهای دندانهای شیری در سن حدود شش سالگی رویش پیدا می کند که والدین اغلب آنرا با دندان شیری اشتباه می گیرند.
دستگاه عادت شکن
گاهی کودک دارای عادات دهانی مداوم و غلط مانند مکیدن انگشت می باشد و یا در مواردی مشاهده می شود که زبان را در بین دندانهای قدامی می برد و این دندانها در حالت عادی بهم نمی رسند ادامه یافتن این عادات میتواند منجر به ایجاد برخی تغییرات دندانی و فکی شود یکی از راههای جلوگیری از مکیدن انگشت و پستانک و قراردادن زبان در بین دندانها، استفاده از پلاک‌های عادت شکن می باشد در این روش وسیله‌ای ثابت در دهان کودک قرار می‌گیرد که هم بطور فیزیکی مانع انجام عادت شده و لذت مکیدن را از بین می‌برد و هم به عنوان یک یادآور عمل می‌کند. جهت ترک کامل عادت، معمولا این وسایل باید حداقل بمدت شش ماه استفاده شوند.
